Arhitektura: Vila "Kraljevo"

Vila Kraljevo je izgrađena 1911. godine, u posleratnom periodu je ime promenjeno u "Braća Maričić" a 1963. je adaptirana da bi u njenim prostorijama bio smešten Reumatološko-ginekološki stacionar. Devedesetih godina prošlog veka poslužila je kao kolektivni centar za smeštaj raseljenih lica, a sada je prazna i u prilično ruiniranom stanju.

Snimak iz 1913. godine

 Snimak iz 1917. godine

 

  Frontalni snimak iz centra parka

Sadašnji izgled

Arhitektura: Hotel "Žiča"

Hotel "Žiča" je građen u toku 1931. i 1932. godine, kada je i otvoren.

   
 
Najraniji snimak je iz 1933. godine.

 
Prvi vlasnik je bio Dušan – Dežo Hovan

Snimci iz 1937. godine

Na narednim fotografijama se mogu videti faze arhitektonskih zahvata, uklanjanje bočnog stepeništa, zatvaranje krovne terase, promene lokacije natpisa i slično:

I sadašnji izgled:

Sumporovita termomineralna voda

Prema definiciji, mineralne vode predstavljaju posebnu grupu podzemnih voda koje, zahvaljujući svojim fizičkim osobinama i hemijskom sastavu povoljno deluju na ljudski organizam i mogu se koristiti za profilaksu i lečenje.
U okviru različitih hidrogeoloških celina na teritoriji naše zemlje nalazi se i Šumadijsko-Kosovsko-Vardarska zona, kojoj pripada lokalitet Mataruške Banje. Obuhvata teritoriju od Dunava, Velikomoravske doline, pruža se ka Novom Pazaru i Kosovsko-Metohijskom basenu; i dalje — ka Kumanovu. Karakterišu je velika ubiranja geoloških formacija početkom Paleozoika i vulkanske aktivnosti, koje su omogućile pojavu mineralnih voda na površini zemlje. Mineralne vode Mataruške Banje, magmatskog porekla, iz većih dubina stižu na zemljinu površinu i spadaju u grupu juvenilnih voda.
Mineralne vode su veoma složenog hemijskog sastava, složenije od mnogih farmakoterapijskih sredstava jer sadrže i više od 10 elemenata. Predstavljaju rastvore slabih elektrolita i karakteriše ih jonski sastav.
Kompletnu fizičko-hemijsku, toksikološku i radiološku analizu mineralne vode u Mataruškoj Banji sprovodi Institut za rehabilitaciju u Beogradu, uz terenske analize mineralne vode iz bušotine MB2, u saradnji sa Institutom za zaštitu zdravlja "Dr Milan Jovanović Barut" i Inst. za medicinu rada i radiološku zaštitu "Dr Dragomir Karajović"
Mineralna voda je klasifikovana prema Quentinovoj podeli i pripada kategoriji natrijum, magnezijum, hidrokarbonatnih, fluornih, sumporovitih hipertermi. Ovakav sastav je određen onim jonima kojih u vodi ima preko 20 milival%. U znatnoj količini nalaze se katjoni: natrijum 52,54 milival% i magnezijum 28,29 milival%, a od anjona hidrokarbonatni jon (HCO3) 86,87 milival%.
Značajne su količine vodonik sulfida 14mg/l (već količina od 1mg/1 svrstava vode u sulfidne), što je glavna terapijska vrednost ove mineralne vode uz temperaturu od 46,8 stepeni C.
Zbog velikih količina fluora 0,0076g/l (maksimalno dozvoljen sadržaj je 2,0mg/l) voda se ne koristi za piće.
Organoleptički opis: voda je bistra, bez boje, uz karakterističan miris na sumpor. Rezultati upoređeni sa analizom vode iz perioda 13. 10. 1998. godine ukazuju na stalnost sastava i temperature vode.

Fiziološko dejstvo

Balneološki faktor, termomineralna sumporovita voda, predstavlja draž za receptore kože i sluzokoža izazivajući preko neurorefleksne i humoralne regulacije složenu reakciju prilagođavanja organizma.
Ove promene nastaju kao rezultat dejstva mehaničkih, termičkih i hemijskih faktora na kožu i sluzokože.


Mehanički efekat

Dejstvom hidrostatskog potiska telo prividno gubi na težini (u mineralnoj vodi i do 91%) što olakšava pokret i kod izraženih bolova i neuromuskularnih lezija praćenih otežanom pokretIjivošću.
Hidrostatski pritisak dovodi do intenzivnijeg pražnjenja venskih depoa kompresijom na telesne šupljine i vene, boljeg koronarnog protoka, povećanja udarnog volumena i srčane frekvence. Smanjuje promer grudnog koša i menja amplitude respiracije, povećavajući ekspirijum.
Povećava resorpciju tkivne tečnosti ispod kože, resorbuju se otoci i eksudati. Sumporvodonik se lepi za kožu u vidu mehurića i predstavlja mehaničku draž za receptore izazivajući efekat mikromasaže.

Toplotni efekat

Zasniva se na velikoj toplotnoj provodljivosti i velikoj specifičnoj toploti vode. Pri ulazu u toplu kupku nastaje tzv. "paradoksalna reakcija kože", naježenost koju ubrzo smenjuje crvenilo i relaksacija. Temperatura kože i potkožnog tkiva se može povećati za 2-4 stepena C (Laquer), zagrevajući krv u krvnim i limfnim sudovima kože, koja zatim odlazi u cirkulaciju dovodeći do hipertermije organizma.
Neurorefleksni mehanizmi dovode do vazodilatacije i hiperemije.
Pretpostavlja se da se iz ćelija kože oslobađa acetilholin koji ulazi u krvotok izazivajući vazodilataciju, deluje vagotonički, snižava arterijski pritisak. Ovaj efekat hiperemije posredstvom neurotransmitera je tako prisutan i u udaljenim delovima tela. Dilatacija krvnih sudova kože dovodi do preraspodele krvi iz unutrašnjih organa i krvnih depoa ka periferiji.
Smanjuje se viskoznost krvi jer kompenzatornim mehanizmima dolazi do prelaska tečnosti iz intersticijuma u cirkulaciju, što utiče na pojačano znojenje (izlučuju se i štetni produkti metabolizma, karbamidi, urea, natrijum hlorid, toksini), isparavanje tečnosti sa površine kože i diurezu - nastaje tzv. fizička termoregulacija. Hemijska termoregulacija je praćena povećanim potrebama za kiseonikom, odnosno povećanim metabolizmom fosfolipida i belančevina, što dovodi do poboljšanja trofike tkiva.

Dovođenje toplotne energije na nivou ćelija dovodi do povećanja enzimske aktivnosti; intenziviraju se metabolički procesi - metabolizam lipida, proteina.

Hiperventilacija dovodi do povišenja pH krvi. Dugotrajno pojačano disanje može uzrokovati alkalozu i tetaniju; neophodno je doziranje količine toplote koja se dovodi telu.
Različita temperatura mehurića gasa (koji se nakupljaju na površini tela) i vode takođe predstavlja termički nadražaj. Tople mineralne kupke smanjuju mišićni tonus skeletne i glatke muskulature; posle kupki se može osetiti zamor. Zapažen je pad arterijske tenzije i porast srčane frekvencije pri ulazu i suprotni efekat pri izlasku iz kupki, pri čemu je pad srčane frekvencije izraženiji.
Hemijski efekat

Sumporovite vode su jedine mineralne vode čiji sastojci učestvuju u izgradnji belančevina, važnih strukturnih elemenata tkiva.
Biološki aktivna materija, sumporvodonik u mineralnoj vodi nalazi se u obliku nedisociranog molekula/ hidrosulfid jon ili sulfidnog jona, u kom obliku se lako resorbuje preko kože i sluzokože. Resorpcija se povećava kod viših temperatura vode. Nastaju morfološke promene kože, dolazi do infiltracije limfocita i eozinofila što odgovara zapaljenjskoj reakciji. Na kožu deluje keratoplastički, podstiče ćelije epiderma na regeneraciju, što je naročito povoljno u lečenju ulkusa krurisa. Delimično ima antiseptičko dejstvo jer dovodi do deskvamacije i na taj način dolazi do mehaničkog uklanjanja patoloških mikroorganizama. Dilatacijom krvnih sudova poboljšava cirkulaciju. Zbog ovih efekata primenjuje se kod ekcema i drugih bolesti kože praćenih gubitkom epiderma.
Osim što predstavlja hemijsku draž i izaziva refleksni odgovor organizma, učestvuje i u hemijskim reakcijama uključivanjem sulfhidrilnih grupa u oksido-redukcione procese ćelija i fermentnih sistema. Ulazi u sastav cistina, sumporaste amino kiseline koja je sastavni deo glutationa, značajnog u metabolizmu tkiva. Redukcijom daje cistein, naročito terapijski aktivan, i jedan od glavnih sastavnih delova belančevine keratin.
Utiče na metabolizam kože, holesterola, nukleotida, tkivno disanje, sekreciju egzokrinih žlezda, sintezu aminokiselina.
Resorpcija sumpora i njegovo deponovanje u hrskavicama zglobova ima naročito povoljan efekat kod reumatskih bolesnika, jer delimično kompenzuje deficit ovih materija. Dolazi do stvaranja hondroitin-sulfata koji je vezan za belančevinu hondroproteid.
Sumporvodonik smanjuje sadržaj mokraćne kiseline i šećera u krvi.
Detoksikaciono dejstvo ima kod trovanja živom, olovom, nekim toksinima. Esterifikovan oblik vezuje raspadne produkte metabolizma gradeći jedinjenja rastvorljiva u vodi, koja se zatim izlučuju urinom.
Sumporovite mineralne vode deluju nadražajno, povećavajući tonus glatkih mišićnih vlakana genitalnog trakta, što odgovara dejstvu zadnjeg režnja hipofize. Dejstvom na arteriole nastaje dekongestija u maloj karlici. Antiflogistički efekat je značajan u tretmanu kataralnih promena adneksa.

Indikacije:
-    zapaljenjski i degenerativni reumatizam
-    stanja nakon povrede lokomotornog aparata
-    neurološka oboljenja: lezije perifernog i centralnog motornog neurona, radikuliti, neuriti
-    kožna oboljenja: hiperkeratoze, seboroički egzantem, ekcem, dermatoze, psorijaza, impetigo
-    metabolički poremećaji (giht, dijabet)
-    hronična nespecifična oboljenja adneksa, sterilitet

Kontraindikacije za primenu sumporovite termomineralne vode:
-    poremećaj opšteg stanja, srčana insuficijencija, neregulisana hipertenzija
-    akutna zapaljenjska oboljenja
-    egzacerbacija hroničnih zapaljenja
-    maligne bolesti
-    krvavljenja
-    specifični procesi
-    varikoziteti, tromboflebiti

Sumporovita termomineralna voda se primenjuje u vidu kupki, lokalnih i opštih, u kadama ili bazenima; kombinovane hidrokinezi terapije u bazenima, Hubbard kadi. Primenjuje se i u obliku podvodne masaže i orošavanja. Van vode, sumporvodonik je toksičan - snažan sistemski otrov, ali se brzo oksidiše do netoksičnih jedinjenja, pa su kupke bezbedne.
Balneološka reakcija predstavlja prolazno pogoršanje opšteg stanja i javlja se kao reakcija organizma na primenu termomineralnih kupki. Nastaje pogoršanje reumatskih bolova, koje je verovatno izazvano acetilholinom, koji se tokom kupki izlučuje iz ćelija kože. Posle prve simpatikotonične faze nastaje vagotonična reakcija, nakon čega se smiruje simptomatologija.
Manifestuje se kao opšta - praćena glavoboljom, tremorom, nervnom razdražljivošću, gubitkom apetita, nesanicom; ili lokalna u vidu bolova lokalizovanih u lokomotornom aparatu.

Delovanje mineralnih voda

Mineralne vode u principu su složeni sastavi mineralnih soli, gasova i mikroelemenata koji prouzrokuju mnoge biološke reakcije tkiva. Uglavnom se koriste kupanjem ili pijenjem (što je i najstariji način upotrebe mineralnih voda). Više stotina godina njihova primena je bila bazirana na empirijskim iskustvima. Otkrića koja su se dogodila u fizici, hemiji i biologiji tokom druge polovine XIX veka i početkom XX veka povukla su konkretno u primeni ovog načina lečenja ukazujući istovremeno na indikacije ali i kontraindikacije posebno u slučajevima primena termalnih mineralnih voda.
Mehanizam delovanja termalnih voda 70-tih godina XX veka objašnjavao se refleksnom teorijom koja se ostvaruje aktivnošću humoralnog i endokrinog sistema. Po toj teoriji bitnu ulogu ima refleks koji započinje na mnogim receptorima kože, odnosno refleksnoj komponenti sa površine gastrointestinalnog trakta čemu se pridaje humoralna komponenta, endokrina komponenta je udružena sa obe prethodne. Sem opšte reaktivnosti organizma i tkiva za krajnji terapijski efekat bitna su i specifična fizička i hemijska svojstva koja izazivaju biohemijske i bioflzičke procese koji se odvijaju na molekularnom i celularnom nivou tokom razvoja patofizioloških mehanizama osnovnih oboljenja.
Razni tipovi lekovitih mineralnih voda imaju i specifično dejstvo uslovljeno različitim sadržajem. Efekat takvog dejstva nije lokalizovan, naprotiv on zahvata skoro sve sistematske celine organizma. Konačni efekat se sastoji u hemo-dinamijskim, termoregulacionim, neurovaskularnim i mnogim primarnim ili sekundarnim reakcijama tkiva različitog intenziteta.
Daćemo kratki prikaz dejstva sulfidnih voda: H2S se u organizmu brzo oksidiše do sulfida, sumpora i sulfata. Lako otpuštajući elektron H2S postaje visoko hemijski aktivan te na celularnom nivou stupa u oksido redukcione procese sa belančevinama i fermentima ali i mnogim drugim tkivnim supstratima izazivajući u organizmu oslobađanje slobodnih sulfhidrilnih grupa. Dokazano je delovanje H2S na strukture ćelijskih membrana. Kupke u sulfidnim vodama povećavaju celularni metabolizam, to isto važi i za prisustvo radona u niskim koncentracijama. Prisustvo radona u visokim koncentracijama najverovatnije mehanizmima iscrpljivanja usled povratne sprege izaziva smanjenje celularnog metabolizma.

Geološke karakteristike

Pravcem severozapad - jugoistok u slivu Zapadne Morave nalaze se mnogobrojni termalni izvori od kojih ćemo pomenuti samo Sirčansku i Vitanovačku Banju koje nisu uređene kao i banju Gornja Trepča koju mnogi pacijenti sa i bez kontrole zdravstvenog osoblja koriste. Zona kojoj pripada Mataruška Banja, a koja se nalazi na desnoj obali Ibra kao najveće pritoke Zapadne Morave, često se opisuje kao posebno termalno područje koje preseca Rodopsku masu ka njenim istočnim granicama. Površinski slojevi tla Mataruške Banje u području termo mineralnih izvora sastavljeni su od humusa, koji se spušta na 3 do 3,5 m dubine. Ispod humusa nalazi se sloj šljunka. Oba ova sloja su aluvijalni nanosi Ibra. Potom nailazimo na sloj gline, a potom na šljunak koji ide do dobine 6 do 8 m. Na većoj dubini od 8 m nailazimo na kamen vulkanskog porekla i njegova tvrdoća je proporcionalna dubini na kojoj se nalazi. Prilikom iskopavanja bušotine br. 4 radi dobijanja izvora sumporne vode na dubini od 10 m nađen je i sloj bitumena. Vrlo bogata nalazišta bitumena nalaze se na levoj obali Ibra 500 m uzvodno od Mataruške Banje. Ova jedinjenja u zemljištu na području termalnih izvora su karakteristika ovog tla, to su gvožde (pirit) i bitumen.
Planinski masiv Stolova karakterišu serpentinske mase vulkanskog porekla. Istraživanja u okolini Mataruške Banje (selo Kruševica) obiluju sa grafitom i dolomitom, a u selu Mataruge konstatovano je postojanje različitih hromnih jedinjenja. Ovakva struktura tla je direktno povezana sa prisustvom različitih elemenata jedinjenja u termomineralnim vodama.
Po svojim fizičko-hemijskim svojstvima mineralna voda iz bušotine u Mataruškoj Banji pripada kategoriji natrijum-magnezijum hidrokarbonatnih, fluornih sumporovitih hipertermi.
2002. godine uz Zavod Agens pronađena je mineralna voda čiji je sastav prikazn ovde i koja ne pripada grupi termalnih voda.

Temperatura °C: 10
pH vrednost: 7.57
Utrošak KMn04mg/l: 7.47
Amonijak NH3 mg/l: 0.00
Hloridi Cl mg/l: 35
Nitrati N03 mg/l: 38.47
Ostatak isparenja mg/l: 792
Elektroprov. u S/cm 20: 286
Olovo Pb mg/l: 0.004
Sulfati S04 mg/l: 24.82
Deterdženti mg/l: <l
Fenoli mg/l: 0.001
Fluoridi mg/l: 0.6
Aluminijum mg/l: 0.058
Hrom ukupni mg/l: 0.003
Hrom VI mg/l: 0.003
Kalcijum mg/l: 56.11
Magnezijum mg/l: 130.01
Arsen mg/l: 0.004
Bakar mg/l: 0.008
Cink mg/l: 0.012
Nikal mg/l: 0.002
Natrijum mg/l: 64.4
Kalijum mg/l: 5.07
Ukupna tvrdoća: 33.04
TOC mg/I: <1.0

Klima

Mataruška Banja je smeštena u podnožju planine Stolovi. Nekad guste šume hrasta i bukve nekontrolisanom eksploatacijom danas su skoro uništene. Na mestima gde su besneli šumski požari danas se nalaze brezove šume. Sam vrh Stolova je plato sa dosta gustom travom. Lokalno stanovništvo je u poslednjih nekoliko vekova taj deo Stolova koristio za ispašu stoke. Zbog nepostojanja šume, travom obrasla visoravan nazvana je Goli sto.
Kotlina Mataruške Banje i Kraljeva predstavlja jednu geografsku celinu ograničenu planinskim vencima. Na jugu i istoku pružaju se Stolovi, na zapadu Čemerno, a na severo-zapadu Troglav. Od Troglava prema Ovčaru pruža se niži planinski venac Jelica. Kotleničke planine, čija visina ne prelazi 500 m, nalaze se na levoj strani Zapadne Morave na severo-istoku Kraljeva na udaljenosti 15 km. Planinski venci i njihovi obronci štite Banju od jakih vetrova. Po podacima hidrometeorološkog Zavoda koji obuhvataju period druge polovine XX-tog veka najčešći vetrovi su zapadni (127,8 dana godišnje), jugo-zapadni (116,8 dana godišnje), i istočni (110,2 dana godišnje). Od Stalaća dolinom Zapadne Morave do Kraljeva i potom uz Ibar do Mataruške Banje, otprilike 1 km uzvodno dopire košava. Opšte prihvaćen termin za košavu od lokalnog stanovništva je ustoka. Južni vetar je najveći. Javlja se u proleće i u leto ali njegova snaga je impozantna. 1982. godine dogodila se letnja oluja koja je zahvatila i Matarušku Banju i Kraljevo dižući krovove i uništavajući mnogobrojna stabla po parku Mataruške Banje. Vazdušnom linijom 3 km uzvodno od Mataruške Banje na lokalitetu poznatom kao Lakat tokom jeseni i zime duva oštri hladan zapadni vetar koji lokalno stanovništvo naziva ibrovštak. Taj vetar duva od Lakta uzvodno i nikad se ne registruje u Mataruškoj Banji. Sa obronaka Stolova planinskim klancima i jarugama, leti u predvečerje duva povetarac nazvan noćnik.
Područje Mataruške Banje je uglavnom pošteđeno dejstva grada premda je 1988. god. 28. juna zapamćena velika nepogoda praćena gradom veličine dečije pesnice. Najtopliji mesec u Mataruškoj Banji je juli a potom avgust dok su januar i februar najhladniji. Srednja zimska temperatura vazduha po podacima hidrometeorološkog Zavoda iznosi 0,6°C, srednja prolećna temperatura je 11,2° C a letnja 21° C, a srednja temperatura vazduha tokom jeseni je 18° C.

Manastir Studenica

Jedan od najlepših manastira srpske srednjovekovne arhitekture i raškog stila je zadužbina velikog župana Stevana Nemanje. Bogorodičina crkva Studenica građena je od 1183. do 1196. godine, a sačuvane su i Kraljeva crkva i crkva Sv. Nikole. Freske su nastajale u periodu od 1208 do 1209. godine. Oko 1230. godine kralj Radoslav podiže veliku pripratu sa dve bočne kupole. Prisustvo ukrasa na portalima ukazuje na angažman majstora iz južne Italije. Najstarije freske obnavlja 1569. god. srpski slikar Longin koji je doslikao i scene Hristovih muka, strašni sud i Bogorodičino uspenje.
Istovremeno to je i period vrlo intenzivnih kontakata bratstva manastira Studenica sa moskovskom Patrijaršijom u doba vladavine Ivana IV - Groznog.
1313-te godine kralj Milutin izgrađuje crkvu Sv. Joakima i Ane (crkva je poznata kao Kraljeva crkva). Posle Drugog srpskog ustanka knez M. Obrenović podiže kameni zid oko manastira. Taj zid istovremeno otkriva ali i oštećuje temelje solitarnih bogomolja pridodatih glavnom hramu verovatno početkom trinaestog veka.

Maglič

Putem prema Ušću, iznad desne obale Ibra, nalazi se srednjovekovna tvrđava - grad Maglič. Grad je izgrađen najverovatnije pred kraj 13-tog veka, predstavljajući istovremeno važno odbrambeno utvrđenje i kontrolni punkt. Sa tri strane je zaštićen Ibrom, a sa četvrte  strane  dubokim rovom preko koga se spuštala gradska kapija. Bedem grada je širine 2 m na kojima dominira 7 kula sa Donžuon kulom. Na jednoj od južnih kula nalazi se pomoćni ulaz u grad. Početkom 14. veka arhiepiskop Danilo I podiže gradsku palatu na sprat sa crkvom Sv. Đorđa koja se odlikuje prisustvom elemenata gotike. Grad je posedovao dve cisterne za vodu, štalu i više drugih građevina unutar zidina, koje danas teško možemo restaurirati. Padom Smedereva 1459. godine grad je izgubio svoj raniji značaj, ipak ostaje sedište turskog zapovednika Cehaje sa dvanaest vojnika do 1514. godine. Turska posada je nadgledala put prema Pazaru koji je išao obroncima Stolova, desnom obalom Ibra.

Manastir Žiča

Mataruška Banja je 8 km udaljena od Kraljeva, jugo-zapadno pored manastira Žiča i taj put je mostom na Ibru povezan sa Ibarskom magistralom. Manastir Žiča je udaljen 2,5 km od Mataruške Banje, Vrnjačka Banja 30 km, manastir Ljubostinja 38 km, a manastir Studenica 50 km.
Jedan od najznačajnijih srpskih manastira (carska Lavra ili sedmovrata Žiča) završen je 1208. godine. Veliki župan, Stefan Nemanjić, 1217. godine dobija kraljevsku krunu od pape Honorija III. Spoljna politika sada već kraljevine Srbije okreće se Rimu. Arhimandrit Sava, brat kralja Stefana, uspeva da ojača prevlast pravoslavlja što rezultira dobijanjem autokefalnosti 1219. godine. U Nikeji, car Teodor I Laskaris sa vaseljenskim patrijarhom Manojlom Sarantenom Haritopulom imenuje Savu za prvog arhiepiskopa samostalne srpske crkve. Sedište novonastale arhiepiskopije postaje manastir Žiča gde Sava 1221. godine ponavlja obred krunisanja svog brata Stefana, ovog puta po pravoslavnim obredima. Naslednici kralja Stefana su takođe krunisani u manastiru Žiča, a dve godine pred svoju smrt u Trnovu 1236. godine Sava postavlja i rukopoloži novog srpskog arhiepiskopa Arsenija. Sredinom XII-tog veka prodor Kumana i Tatara ugrožava temelje države Nemanjića te se sedište arhiepiskopa premešta u crkvu Sv. Apostola u Peći.
Živopis manastira je dosta oštećen. Raspeće, skidanje sa krsta i likovi apostola nastali oko 1220. godine očuvani su samo u fragmentima. Najbrojnije freske su islikane u periodu od 1309. do 1316. godine u doba vladavine kralja Milutina. Sam manastirski hram je dugo bio uzor potonjim graditeljima manastira i crkava u Srbiji.

Arhitektura

Iako je Mataruška Banja prvi regulacioni plan dobila 1927. god. danas se suočavamo sa nepremostivim problemom divlje gradnje, jednostavnog graditeljstva bez nekog određenog stila. Mnogobrojne lokacije namenjene širenju parka, podizanju sportskih terena takvom vrstom gradnje su definitivno uništene. Između dva svetska rata akcionarsko društvo je podiglo "Kozaru" i "Triglav". Istovremeno žandarmerijski bolesnički fond podiže vilu "Morava" a potom, uglavnom pod uticajem francuske arhitekture, mnoga privatna lica podižu vile koje služe za izdavanje banjskim gostima. Do drugog svetskog rata podignute su vila "Stolovi", vila "Ibar", vila "Volga", vila "Vilotijević", vila "Studenica", vila "Karajović", vila "Luković", vila "Stojiljković", vila "Helvecia", vila "Kragujevac", vila "Maksimović", itd.
Urbanistički Zavod Srbije 1949. godine izrađuje nov urbanistički plan Mataruške Banje ali ni taj plan nije ispoštovan. Naglim prilivom stanovništva početkom 70-tih godina niču građevine pa i čitava naselja bez urbanističke dozvole. Zavod za urbanizam u Kraljevu, kao deo direkcije za izgradnju Kraljeva, juna meseca 2001. godine dobio je zadatak od opštine Kraljevo da pristupi izradi novog regulacionog plana Mataruške Banje. Ono što se između Prvog i Drugog svetskog rata moglo definisati kao začetak specifične banjske arhitekture odavno je prestalo da postoji. Banja je platila danak i socrealističkom stilu, ali isto tako i arhitektonskim stilovima, koji su postali dominantni, ali i neodgovarajući našim prostorima i kulturnoj tradiciji. Izdvojićemo tako na primer hotel "Termal", kao građevinu u stilu pagoda dalekog istoka potpuno neprilagođenog ambijentu gde je podignut.

Geografska lokacija

Mataruška Banja je jedna od banja koje se nalaze u gornjem toku Ibra, pored Bogutovačke i Novopazarske. Pripada redu mlađih banja. Termomineralna voda koja dolazi iz velikih dubina (neki izvori dobijaju vodu sa dubine od oko 1000 m) penje se rasednom pukotinom na dubinu od 3 m ispod površine zemlje a usled dubinskih termičkih aktivnosti. Današnja eksploatacija termomineralnih voda dobija se pumpama iz znatno dubljih bušotina o čemu će naknadno biti više reči.
Voda Mataruške Banje spada u red sumporovitih alkalno kiselih hipertermi, slabo slanih a u zavisnosti od mesta eksploatacije temperatura vode je od 37° C do 51° C na mestima izbijanja na površinu zemlje. Voda Mataruške Banje je krajem XIX-tog veka bila u upotrebi za lečenje kožnih promena a vrlo brzo je počela i kontrolisana primena za lečenje hroničnih reumatoloških bolesti, posttraumotoloških stanja, hroničnih ginekoloških oboljenja koja uzrokuju ginekološki sterilitet, da bi se poslednjih pedeset godina u sklopu fizikalnih procedura pristupilo i tretmanu hemiplegičnih bolesnika posle moždanih udara, intrakranijalnih stanja. U jednom periodu indikaciono područje je bilo prošireno i ka hroničnim trovanjima metalima, ali se od ove indikacije u masovnoj primeni odustalo zahvaljujući dobrim preventivnim merama uvedenim krajem pedesetih godina prošlog veka na radnim mestima izloženim štetnim efektima teških metala. Istovremeno indikaciono područje se širi prema različitim vrstama oštećenja perifernog nervnog sistema kao i prema paraplegijama, bilo posttraumatske etiologije bilo drugih etioloških faktora (nespecifična oboljenja kičmene moždine, stanja posle tumorskih procesa prethodno operativno lečenih). U zadnjih dvadesetak godina u banji je tretirano više dece sa cerebralnom paralizom bilo preoperativno ili postoperativno, kao i deformantne bolesti dečijeg uzrasta predškolskog i školskog (kifoskolioze, kifoze itd.). Početkom devedesetih godina sa Ortopedske klinike u Beogradu upućeno je 170 ranjenika sa područja teritorije bivše SFRJ zahvaćenih ratnim dejstvima u toku građanskog rata.
Mataruška Banja je smeštena u jugozapadnom delu kotline Kraljeva na obali Ibra, nadmorske visine 211 m, umereno kontinentalne blage klime koju karakteriše odsustvo jakih vetrova. Banja je udaljena 8 km od Kraljeva, od nje je prema Kraljevu manastir Žiča udaljen 2 km, manastir Studenica 40 km kao i manastir Ljubostinja na području opštine Trstenik.
Uzvodno od Ibra na daljini od 17 km nalazi se Bogutovačka Banja sa vodom koju karakteriše prisustvo radona, temperature 25° C, a na desnoj obali Ibra je srednjovekovni grad Maglič podignut u drugoj polovini XIII-tog veka u doba vladavine kralja Dragutina i kralja Milutina. O okolini biće reči u narednim poglavljima.
Krajem XIX-tog veka, posle velikih poplava Ibra i njegovim povlačenjem u sadašnje korito, primećeno je postojanje blata karakterističnog mirisa koje je ukazivalo na prisustvo sumporvodonika, registrovano je prisustvo tople sumporne vode. Od 1898. godine stanovnici iz okoline počinju da hvale dejstvo vode i blata. Od 1902. do 1907. godine stvara se Kraljevska akcionarska zadruga koja definitivno 1907. prerasta u akcionarsko društvo "Mataruška Banja" sa osnovnim zadatkom da pristupi uređenju i unapređenju banje. U periodu između dva svetska rata banja doživljava svoj procvat, izgrađeno je dvadesetak vila. Podiže se kupatilo i usvaja prvi regulacioni plan. Najveća investicija tog doba bila je izgradnja hotela "Žiča", završenog 1932. godine. Centar za medicinsku rehabilitaciju je otvoren 1961. godine, a 1963. godine otvara se reumatološko-ginekološki stacionar. 1976. godine izgrađuje se još jedno kupatilo i hotel "Termal".

Kratak istorijat

KRATKI ISTORIJAT NASELJENIH MESTA U OKOLINI MATARUŠKE BANJE

Prvo naseljeno mesto u neposrednom okruženju Mataruške Banje pominje se kao selo Papratnica (današnji zaseok Papratna - selo Mataruge) po turskim podacima a posle urađenog popisa stanovništva 1476, prvi naziv Mataruge pominje se u turskim spisima 1560. god. Danas imamo Papratnu lociranu na samoj desnoj obali Ibra dok se pojam Mataruge vezuje za visoravan naseljenu tokom XIX veka porodicom koju formira Radič Baltić koji iz Brezove 1770. godine dolazi na područje Mataruške Banje. Radič Baltić je umro 1814. godine i zajednički je predak današnjih Baltića koji naseljavaju pomenutu visoravan Mataruga.
Na mestu današnjeg parka Mataruške Banje austrijski vojni dokumenti opisuju močvaru "Lojanik" koja se pruža prema manastiru Žiči uz korito reke Ibar. Na levoj obali Ibra krajem XV-tog veka pominje se naselje Janok, a današnje naselje Konarevo čiji je Janok samo jedan deo, pomenut je u žičkoj Darovnici Stevana Nemanjića. Naselje je postojalo tokom cele vladavine Turaka a popisom iz 1476. godine naznačeno je kao prvo selo Magličkog zijameta sa 42 domaćinstva i pijacom koja se održava jednom sedmično.
Današnje Kraljevo je u doba turske vladavine poznato kao Rudo-polje, a dokumenti turske poreske uprave u drugoj polovini XV veka ovo selo pominju kao selo Magličke nahije brveničkog kadiluka. Po vlaškom Knezu Rudog polja naselje dobija ime Karanovac (Knez Karan). Prva opsežna istraživanja na arheološkim lokalitetima u području Konareva obavljena su između prvog i drugog svetskog rata. Otkriveni su arheološki ostaci koji pripadaju vremenu dolaska Slovena na područje Balkana. Kasnija istraživanja, u velikoj meri obustavljena zbog nedostatka novca, ukazuju na postojanje znatno starijih naseobina koja pripadaju periodu vinčanske kulture.
Polovinom juna 1897. godine došlo je do velike poplave Ibra koju je po sećanju opisao pokojni Milutin Baltić (1892-1995). Poplavu je opisao kao uzrok masovnog pomeranja stanovništva sa područja Mataruškog polja na visoravan Mataruga. Stanovnici su više meseci upotrebljavali čamce kako bi prelazili preko poplavljenog područja. Povlačenjem vode menja se i korito Ibra a na mestu sadašnjeg parka Mataruške Banje pojavljuje se topla i smrdljiva voda.
Šef tadašnje poreske uprave u Kraljevu, Milutin Vesnić, izlazi na teren kako bi smanjio poresku osnovicu vlasnicima zemlje gde se pojavljuje smrdljivo blato po kome ne uspevaju zasađene kulture. Milutin Vesnić je pretpostavio da se po povlačenju Ibra spontano pojavio termalni izvor i pretpostavio je da se tu radi o lekovitoj sumpornoj vodi. Pozvao je sreskog lekara Dimitrija Antića kako bi čuo njegovo mišljenje o novotkrivenoj vodi. Dr Antić uzima uzorak vode i šalje je Hemijskom institutu u Beograd gde od upravnika Instituta dr Marka Leka dobija izveštaj po kome pored sumpora i sumpor-vodonika analizirana voda ima i natrijum karbonat, što bi moglo biti upotrebljeno za lečenje hroničnih reumatoloških oboljenja. U međuvremenu lokalno stanovništvo produbljuje postojeći termalni izvor samoinicijativno koristeći sumporne vode. S obzirom na veliko interesovanje obolelih za novootkrivenu vodu meštani izgrađuju otvorena kupatila uz izgradnju dolapa koji omogućava promenu vode na mestima izgrađenih kupki. Vrlo brzo izgrađuju se kolibe koje vlasnici izdaju korisnicima Mataruške Banje.
Kako je osnovno prevozno sredstvo toga doba bila volovska zaprega to se često dopremaju i drvene kace koje koriste mesto kada. Prota Savatije Božić sa nekoliko bogatih trgovaca iz Kraljeva osniva akcionarsko društvo "Mataruška Banja". Državna administracija, inače nadležna za prirodna bogatstva, proglasila je vodu Mataruške Banje lekovitom ali je upotrebu vode i dalji razvoj mesta prepustila novoformiranom društvu.
Tokom 1900. godine društvo zida dva kupatila, žensko i muško, a 1907. godine društvo podiže još dva bazena. U većem bazenu kupaju se bolesnici koji boluju od "otvorenih rana" (najverovatnije se radilo o dekubitalnim ulceracijama, ulcus cruris-u, ekcemima, dermatitisima i dermatozama različitih etiologija). U manjem bazenu, koji je zapravo predstavljao rezervoar sumporne vode, stavljeno je blato koje je dovoženo iz okoline Kraljeva tokom jeseni. Mešajući blato sa sumpornom vodom isto je prodavano po preporuci banjskih lekara i pacijenti su ga nosili kući stavljajući ga na obolelo mesto.
1907. godine u sklopu izgrađenih bazena podiže se još jedna prostorija gde se smešta deset betonskih kada. Kako bi se dobila veća izdašnost izvora društvo vrši dodatno iskopavanje i prošireni bunar oprema benzinskim motorom radi upumpavanja vode. Iste godine počinje zidanje ambulante sa četiri prostorije koja je restaurirana 2001. godine.
Uoči prvog svetskog rata podignuta je električna centrala na ćumur. Struja se koristi za ispumpavanje sumporne vode ali i za sezonsku javnu rasvetu. Tek 1946. godine Mataruška Banja dobija permanentno napajanje električnom energijom.
Prve specijalno zidane zgrade za potrebe banjskih pacijenata bile su vila "Žiča" i vila "Kraljevo" podignute 1911. godine. Vila "Kraljevo" posle Drugog svetskog rata menja naziv u stacionar "Maričić", dok je vila "Žiča", teško oštećena usled bombardovanja Mataruške Banje, renovirana.
1923. godine akcionarsko društvo izgrađuje još jedan bunar, a 1924. godine podiže tzv. novo kupatilo sa 38 kada koje počinje da prima pacijente sledeće godine ali ostaje u upotrebi tokom banjske sezone. Posle Drugog svetskog rata i objekti akcionarskog društva i privatni objekti, u međuvremenu podignuti u Mataruškoj Banji podležu zakonu o nacionalizaciji a tadašnje Ministarstvo zdravlja proglašava nepotrebnim upotrebu lekovitog blata kao adjuvantne terapijske procedure. 1947. godine iskopan je još jedan bunar dubine 7,5 m a bunar br. 2 produbljen je na 8 m. 1948. godine otvoren je bunar br. 4 sa najtoplijom vodom koja dolazi sa dubine od 11,5 m. Izmerena temperatura iznosila je 52° C na izlazu iz bunara. Vremenom se temperatura vode smanjila na 42° C.
Desetak godina kasnije znatno savremenijom tehnologijom postavljaju se dublje bušotine i ponovo se dobija voda toplote 52° C.
1951. godine, sredinom januara, u objektu vile "Kraljevo" (sada stacionar "Maričić") otvara se prvo zimsko kupatilo sa trinaest kada punjenih sumpornom vodom iz novodobijenih bušotina. Ujedno, zahvaljujući i otvaranju kupatila ali i kuhinjskog bloka stacionar "Maričić" postaje ustanova koja prima pacijente tokom cele godine.
Stacionar "Maričić" 1961. godine postaje centar za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju reumatoloških i ginekoloških oboljenja. 1958. godine uz postojeću vilu "Ibar", koja je inače opštinsko zdanje, izgrađen je centar za rehabilitaciju koji 1961. godine postaje Stacionar II za razliku od vile "Maričić" koja se tretira kao Centar ili Stacionar I.
2003. godine, februara meseca započela je restauracija Centra II. Penziono-invaldski fond 1975. godine završava zgradu Zavoda za rehabilitaciju "Agens" koji je povezan toplom vezom sa Stacionarom II. Zavod za rehabilitaciju i fizikalnu terapiju se odvaja kao posebna ustanova od prirodnog lečilišta Mataruške i Bogutovačke Banje i kao takav registruje 1974. godine. Do 1986. godine i dalje je u upotrebi, ali samo u sezoni, stacionar "Maričić", 1999. godine u njega se smešta 208 lica proteranih sa područja Kosova.
Od 1992. godine u Zavod za rehabilitaciju i fizikalnu terapiju dolaze i prvi ranjenici sa prostora bivše Jugoslavije posle ratnih dejstava u Vukovaru i Kninu, a potom i iz Bosne i Hercegovine. Ostaju na lečenju a potom i smeštaju do 1998. godine. Zbog nedostatka sredstava Zavod za rehabilitaciju nije bio podvrgnut repariranju niti su postojala sredstva za tekuća održavanja. Prvi radovi reparacije objekta počinju posle događaja od 5. oktobra 2000-te godine. Uz zanavljanje opreme neophodne za obavljanje osnovne delatnosti Zavoda u prvoj polovini 2003. godine okončan je postupak proširenja imovine Zavoda u sklopu razmena nepokretnosti Ministarstva unutrašnjih poslova i Ministarstva zdravlja. Tako u posed Zavoda za rehabilitaciju i fizikalnu terapiju dolazi i bivši žandarmerijski dom, vila "Morava". 2002. godine zbog nestašice vode u lokalnom vodovodu otvoren je bunar u kome je na dubini od 8 m dobijena mineralna voda sa znatnom količinom magnezijuma.