Arhitektura: Vila "Kraljevo"

Vila Kraljevo je izgrađena 1911. godine, u posleratnom periodu je ime promenjeno u "Braća Maričić" a 1963. je adaptirana da bi u njenim prostorijama bio smešten Reumatološko-ginekološki stacionar. Devedesetih godina prošlog veka poslužila je kao kolektivni centar za smeštaj raseljenih lica, a sada je prazna i u prilično ruiniranom stanju.

Snimak iz 1913. godine

 Snimak iz 1917. godine

 

  Frontalni snimak iz centra parka

Sadašnji izgled

Arhitektura: Hotel "Žiča"

Hotel "Žiča" je građen u toku 1931. i 1932. godine, kada je i otvoren.

   
 
Najraniji snimak je iz 1933. godine.

 
Prvi vlasnik je bio Dušan – Dežo Hovan

Snimci iz 1937. godine

Na narednim fotografijama se mogu videti faze arhitektonskih zahvata, uklanjanje bočnog stepeništa, zatvaranje krovne terase, promene lokacije natpisa i slično:

I sadašnji izgled:

Sumporovita termomineralna voda

Prema definiciji, mineralne vode predstavljaju posebnu grupu podzemnih voda koje, zahvaljujući svojim fizičkim osobinama i hemijskom sastavu povoljno deluju na ljudski organizam i mogu se koristiti za profilaksu i lečenje.
U okviru različitih hidrogeoloških celina na teritoriji naše zemlje nalazi se i Šumadijsko-Kosovsko-Vardarska zona, kojoj pripada lokalitet Mataruške Banje. Obuhvata teritoriju od Dunava, Velikomoravske doline, pruža se ka Novom Pazaru i Kosovsko-Metohijskom basenu; i dalje — ka Kumanovu. Karakterišu je velika ubiranja geoloških formacija početkom Paleozoika i vulkanske aktivnosti, koje su omogućile pojavu mineralnih voda na površini zemlje. Mineralne vode Mataruške Banje, magmatskog porekla, iz većih dubina stižu na zemljinu površinu i spadaju u grupu juvenilnih voda.
Mineralne vode su veoma složenog hemijskog sastava, složenije od mnogih farmakoterapijskih sredstava jer sadrže i više od 10 elemenata. Predstavljaju rastvore slabih elektrolita i karakteriše ih jonski sastav.
Kompletnu fizičko-hemijsku, toksikološku i radiološku analizu mineralne vode u Mataruškoj Banji sprovodi Institut za rehabilitaciju u Beogradu, uz terenske analize mineralne vode iz bušotine MB2, u saradnji sa Institutom za zaštitu zdravlja "Dr Milan Jovanović Barut" i Inst. za medicinu rada i radiološku zaštitu "Dr Dragomir Karajović"
Mineralna voda je klasifikovana prema Quentinovoj podeli i pripada kategoriji natrijum, magnezijum, hidrokarbonatnih, fluornih, sumporovitih hipertermi. Ovakav sastav je određen onim jonima kojih u vodi ima preko 20 milival%. U znatnoj količini nalaze se katjoni: natrijum 52,54 milival% i magnezijum 28,29 milival%, a od anjona hidrokarbonatni jon (HCO3) 86,87 milival%.
Značajne su količine vodonik sulfida 14mg/l (već količina od 1mg/1 svrstava vode u sulfidne), što je glavna terapijska vrednost ove mineralne vode uz temperaturu od 46,8 stepeni C.
Zbog velikih količina fluora 0,0076g/l (maksimalno dozvoljen sadržaj je 2,0mg/l) voda se ne koristi za piće.
Organoleptički opis: voda je bistra, bez boje, uz karakterističan miris na sumpor. Rezultati upoređeni sa analizom vode iz perioda 13. 10. 1998. godine ukazuju na stalnost sastava i temperature vode.

Fiziološko dejstvo

Balneološki faktor, termomineralna sumporovita voda, predstavlja draž za receptore kože i sluzokoža izazivajući preko neurorefleksne i humoralne regulacije složenu reakciju prilagođavanja organizma.
Ove promene nastaju kao rezultat dejstva mehaničkih, termičkih i hemijskih faktora na kožu i sluzokože.


Mehanički efekat

Dejstvom hidrostatskog potiska telo prividno gubi na težini (u mineralnoj vodi i do 91%) što olakšava pokret i kod izraženih bolova i neuromuskularnih lezija praćenih otežanom pokretIjivošću.
Hidrostatski pritisak dovodi do intenzivnijeg pražnjenja venskih depoa kompresijom na telesne šupljine i vene, boljeg koronarnog protoka, povećanja udarnog volumena i srčane frekvence. Smanjuje promer grudnog koša i menja amplitude respiracije, povećavajući ekspirijum.
Povećava resorpciju tkivne tečnosti ispod kože, resorbuju se otoci i eksudati. Sumporvodonik se lepi za kožu u vidu mehurića i predstavlja mehaničku draž za receptore izazivajući efekat mikromasaže.

Toplotni efekat

Zasniva se na velikoj toplotnoj provodljivosti i velikoj specifičnoj toploti vode. Pri ulazu u toplu kupku nastaje tzv. "paradoksalna reakcija kože", naježenost koju ubrzo smenjuje crvenilo i relaksacija. Temperatura kože i potkožnog tkiva se može povećati za 2-4 stepena C (Laquer), zagrevajući krv u krvnim i limfnim sudovima kože, koja zatim odlazi u cirkulaciju dovodeći do hipertermije organizma.
Neurorefleksni mehanizmi dovode do vazodilatacije i hiperemije.
Pretpostavlja se da se iz ćelija kože oslobađa acetilholin koji ulazi u krvotok izazivajući vazodilataciju, deluje vagotonički, snižava arterijski pritisak. Ovaj efekat hiperemije posredstvom neurotransmitera je tako prisutan i u udaljenim delovima tela. Dilatacija krvnih sudova kože dovodi do preraspodele krvi iz unutrašnjih organa i krvnih depoa ka periferiji.
Smanjuje se viskoznost krvi jer kompenzatornim mehanizmima dolazi do prelaska tečnosti iz intersticijuma u cirkulaciju, što utiče na pojačano znojenje (izlučuju se i štetni produkti metabolizma, karbamidi, urea, natrijum hlorid, toksini), isparavanje tečnosti sa površine kože i diurezu - nastaje tzv. fizička termoregulacija. Hemijska termoregulacija je praćena povećanim potrebama za kiseonikom, odnosno povećanim metabolizmom fosfolipida i belančevina, što dovodi do poboljšanja trofike tkiva.

Dovođenje toplotne energije na nivou ćelija dovodi do povećanja enzimske aktivnosti; intenziviraju se metabolički procesi - metabolizam lipida, proteina.

Hiperventilacija dovodi do povišenja pH krvi. Dugotrajno pojačano disanje može uzrokovati alkalozu i tetaniju; neophodno je doziranje količine toplote koja se dovodi telu.
Različita temperatura mehurića gasa (koji se nakupljaju na površini tela) i vode takođe predstavlja termički nadražaj. Tople mineralne kupke smanjuju mišićni tonus skeletne i glatke muskulature; posle kupki se može osetiti zamor. Zapažen je pad arterijske tenzije i porast srčane frekvencije pri ulazu i suprotni efekat pri izlasku iz kupki, pri čemu je pad srčane frekvencije izraženiji.
Hemijski efekat

Sumporovite vode su jedine mineralne vode čiji sastojci učestvuju u izgradnji belančevina, važnih strukturnih elemenata tkiva.
Biološki aktivna materija, sumporvodonik u mineralnoj vodi nalazi se u obliku nedisociranog molekula/ hidrosulfid jon ili sulfidnog jona, u kom obliku se lako resorbuje preko kože i sluzokože. Resorpcija se povećava kod viših temperatura vode. Nastaju morfološke promene kože, dolazi do infiltracije limfocita i eozinofila što odgovara zapaljenjskoj reakciji. Na kožu deluje keratoplastički, podstiče ćelije epiderma na regeneraciju, što je naročito povoljno u lečenju ulkusa krurisa. Delimično ima antiseptičko dejstvo jer dovodi do deskvamacije i na taj način dolazi do mehaničkog uklanjanja patoloških mikroorganizama. Dilatacijom krvnih sudova poboljšava cirkulaciju. Zbog ovih efekata primenjuje se kod ekcema i drugih bolesti kože praćenih gubitkom epiderma.
Osim što predstavlja hemijsku draž i izaziva refleksni odgovor organizma, učestvuje i u hemijskim reakcijama uključivanjem sulfhidrilnih grupa u oksido-redukcione procese ćelija i fermentnih sistema. Ulazi u sastav cistina, sumporaste amino kiseline koja je sastavni deo glutationa, značajnog u metabolizmu tkiva. Redukcijom daje cistein, naročito terapijski aktivan, i jedan od glavnih sastavnih delova belančevine keratin.
Utiče na metabolizam kože, holesterola, nukleotida, tkivno disanje, sekreciju egzokrinih žlezda, sintezu aminokiselina.
Resorpcija sumpora i njegovo deponovanje u hrskavicama zglobova ima naročito povoljan efekat kod reumatskih bolesnika, jer delimično kompenzuje deficit ovih materija. Dolazi do stvaranja hondroitin-sulfata koji je vezan za belančevinu hondroproteid.
Sumporvodonik smanjuje sadržaj mokraćne kiseline i šećera u krvi.
Detoksikaciono dejstvo ima kod trovanja živom, olovom, nekim toksinima. Esterifikovan oblik vezuje raspadne produkte metabolizma gradeći jedinjenja rastvorljiva u vodi, koja se zatim izlučuju urinom.
Sumporovite mineralne vode deluju nadražajno, povećavajući tonus glatkih mišićnih vlakana genitalnog trakta, što odgovara dejstvu zadnjeg režnja hipofize. Dejstvom na arteriole nastaje dekongestija u maloj karlici. Antiflogistički efekat je značajan u tretmanu kataralnih promena adneksa.

Indikacije:
-    zapaljenjski i degenerativni reumatizam
-    stanja nakon povrede lokomotornog aparata
-    neurološka oboljenja: lezije perifernog i centralnog motornog neurona, radikuliti, neuriti
-    kožna oboljenja: hiperkeratoze, seboroički egzantem, ekcem, dermatoze, psorijaza, impetigo
-    metabolički poremećaji (giht, dijabet)
-    hronična nespecifična oboljenja adneksa, sterilitet

Kontraindikacije za primenu sumporovite termomineralne vode:
-    poremećaj opšteg stanja, srčana insuficijencija, neregulisana hipertenzija
-    akutna zapaljenjska oboljenja
-    egzacerbacija hroničnih zapaljenja
-    maligne bolesti
-    krvavljenja
-    specifični procesi
-    varikoziteti, tromboflebiti

Sumporovita termomineralna voda se primenjuje u vidu kupki, lokalnih i opštih, u kadama ili bazenima; kombinovane hidrokinezi terapije u bazenima, Hubbard kadi. Primenjuje se i u obliku podvodne masaže i orošavanja. Van vode, sumporvodonik je toksičan - snažan sistemski otrov, ali se brzo oksidiše do netoksičnih jedinjenja, pa su kupke bezbedne.
Balneološka reakcija predstavlja prolazno pogoršanje opšteg stanja i javlja se kao reakcija organizma na primenu termomineralnih kupki. Nastaje pogoršanje reumatskih bolova, koje je verovatno izazvano acetilholinom, koji se tokom kupki izlučuje iz ćelija kože. Posle prve simpatikotonične faze nastaje vagotonična reakcija, nakon čega se smiruje simptomatologija.
Manifestuje se kao opšta - praćena glavoboljom, tremorom, nervnom razdražljivošću, gubitkom apetita, nesanicom; ili lokalna u vidu bolova lokalizovanih u lokomotornom aparatu.

Delovanje mineralnih voda

Mineralne vode u principu su složeni sastavi mineralnih soli, gasova i mikroelemenata koji prouzrokuju mnoge biološke reakcije tkiva. Uglavnom se koriste kupanjem ili pijenjem (što je i najstariji način upotrebe mineralnih voda). Više stotina godina njihova primena je bila bazirana na empirijskim iskustvima. Otkrića koja su se dogodila u fizici, hemiji i biologiji tokom druge polovine XIX veka i početkom XX veka povukla su konkretno u primeni ovog načina lečenja ukazujući istovremeno na indikacije ali i kontraindikacije posebno u slučajevima primena termalnih mineralnih voda.
Mehanizam delovanja termalnih voda 70-tih godina XX veka objašnjavao se refleksnom teorijom koja se ostvaruje aktivnošću humoralnog i endokrinog sistema. Po toj teoriji bitnu ulogu ima refleks koji započinje na mnogim receptorima kože, odnosno refleksnoj komponenti sa površine gastrointestinalnog trakta čemu se pridaje humoralna komponenta, endokrina komponenta je udružena sa obe prethodne. Sem opšte reaktivnosti organizma i tkiva za krajnji terapijski efekat bitna su i specifična fizička i hemijska svojstva koja izazivaju biohemijske i bioflzičke procese koji se odvijaju na molekularnom i celularnom nivou tokom razvoja patofizioloških mehanizama osnovnih oboljenja.
Razni tipovi lekovitih mineralnih voda imaju i specifično dejstvo uslovljeno različitim sadržajem. Efekat takvog dejstva nije lokalizovan, naprotiv on zahvata skoro sve sistematske celine organizma. Konačni efekat se sastoji u hemo-dinamijskim, termoregulacionim, neurovaskularnim i mnogim primarnim ili sekundarnim reakcijama tkiva različitog intenziteta.
Daćemo kratki prikaz dejstva sulfidnih voda: H2S se u organizmu brzo oksidiše do sulfida, sumpora i sulfata. Lako otpuštajući elektron H2S postaje visoko hemijski aktivan te na celularnom nivou stupa u oksido redukcione procese sa belančevinama i fermentima ali i mnogim drugim tkivnim supstratima izazivajući u organizmu oslobađanje slobodnih sulfhidrilnih grupa. Dokazano je delovanje H2S na strukture ćelijskih membrana. Kupke u sulfidnim vodama povećavaju celularni metabolizam, to isto važi i za prisustvo radona u niskim koncentracijama. Prisustvo radona u visokim koncentracijama najverovatnije mehanizmima iscrpljivanja usled povratne sprege izaziva smanjenje celularnog metabolizma.

Geološke karakteristike

Pravcem severozapad - jugoistok u slivu Zapadne Morave nalaze se mnogobrojni termalni izvori od kojih ćemo pomenuti samo Sirčansku i Vitanovačku Banju koje nisu uređene kao i banju Gornja Trepča koju mnogi pacijenti sa i bez kontrole zdravstvenog osoblja koriste. Zona kojoj pripada Mataruška Banja, a koja se nalazi na desnoj obali Ibra kao najveće pritoke Zapadne Morave, često se opisuje kao posebno termalno područje koje preseca Rodopsku masu ka njenim istočnim granicama. Površinski slojevi tla Mataruške Banje u području termo mineralnih izvora sastavljeni su od humusa, koji se spušta na 3 do 3,5 m dubine. Ispod humusa nalazi se sloj šljunka. Oba ova sloja su aluvijalni nanosi Ibra. Potom nailazimo na sloj gline, a potom na šljunak koji ide do dobine 6 do 8 m. Na većoj dubini od 8 m nailazimo na kamen vulkanskog porekla i njegova tvrdoća je proporcionalna dubini na kojoj se nalazi. Prilikom iskopavanja bušotine br. 4 radi dobijanja izvora sumporne vode na dubini od 10 m nađen je i sloj bitumena. Vrlo bogata nalazišta bitumena nalaze se na levoj obali Ibra 500 m uzvodno od Mataruške Banje. Ova jedinjenja u zemljištu na području termalnih izvora su karakteristika ovog tla, to su gvožde (pirit) i bitumen.
Planinski masiv Stolova karakterišu serpentinske mase vulkanskog porekla. Istraživanja u okolini Mataruške Banje (selo Kruševica) obiluju sa grafitom i dolomitom, a u selu Mataruge konstatovano je postojanje različitih hromnih jedinjenja. Ovakva struktura tla je direktno povezana sa prisustvom različitih elemenata jedinjenja u termomineralnim vodama.
Po svojim fizičko-hemijskim svojstvima mineralna voda iz bušotine u Mataruškoj Banji pripada kategoriji natrijum-magnezijum hidrokarbonatnih, fluornih sumporovitih hipertermi.
2002. godine uz Zavod Agens pronađena je mineralna voda čiji je sastav prikazn ovde i koja ne pripada grupi termalnih voda.

Temperatura °C: 10
pH vrednost: 7.57
Utrošak KMn04mg/l: 7.47
Amonijak NH3 mg/l: 0.00
Hloridi Cl mg/l: 35
Nitrati N03 mg/l: 38.47
Ostatak isparenja mg/l: 792
Elektroprov. u S/cm 20: 286
Olovo Pb mg/l: 0.004
Sulfati S04 mg/l: 24.82
Deterdženti mg/l: <l
Fenoli mg/l: 0.001
Fluoridi mg/l: 0.6
Aluminijum mg/l: 0.058
Hrom ukupni mg/l: 0.003
Hrom VI mg/l: 0.003
Kalcijum mg/l: 56.11
Magnezijum mg/l: 130.01
Arsen mg/l: 0.004
Bakar mg/l: 0.008
Cink mg/l: 0.012
Nikal mg/l: 0.002
Natrijum mg/l: 64.4
Kalijum mg/l: 5.07
Ukupna tvrdoća: 33.04
TOC mg/I: <1.0

Klima

Mataruška Banja je smeštena u podnožju planine Stolovi. Nekad guste šume hrasta i bukve nekontrolisanom eksploatacijom danas su skoro uništene. Na mestima gde su besneli šumski požari danas se nalaze brezove šume. Sam vrh Stolova je plato sa dosta gustom travom. Lokalno stanovništvo je u poslednjih nekoliko vekova taj deo Stolova koristio za ispašu stoke. Zbog nepostojanja šume, travom obrasla visoravan nazvana je Goli sto.
Kotlina Mataruške Banje i Kraljeva predstavlja jednu geografsku celinu ograničenu planinskim vencima. Na jugu i istoku pružaju se Stolovi, na zapadu Čemerno, a na severo-zapadu Troglav. Od Troglava prema Ovčaru pruža se niži planinski venac Jelica. Kotleničke planine, čija visina ne prelazi 500 m, nalaze se na levoj strani Zapadne Morave na severo-istoku Kraljeva na udaljenosti 15 km. Planinski venci i njihovi obronci štite Banju od jakih vetrova. Po podacima hidrometeorološkog Zavoda koji obuhvataju period druge polovine XX-tog veka najčešći vetrovi su zapadni (127,8 dana godišnje), jugo-zapadni (116,8 dana godišnje), i istočni (110,2 dana godišnje). Od Stalaća dolinom Zapadne Morave do Kraljeva i potom uz Ibar do Mataruške Banje, otprilike 1 km uzvodno dopire košava. Opšte prihvaćen termin za košavu od lokalnog stanovništva je ustoka. Južni vetar je najveći. Javlja se u proleće i u leto ali njegova snaga je impozantna. 1982. godine dogodila se letnja oluja koja je zahvatila i Matarušku Banju i Kraljevo dižući krovove i uništavajući mnogobrojna stabla po parku Mataruške Banje. Vazdušnom linijom 3 km uzvodno od Mataruške Banje na lokalitetu poznatom kao Lakat tokom jeseni i zime duva oštri hladan zapadni vetar koji lokalno stanovništvo naziva ibrovštak. Taj vetar duva od Lakta uzvodno i nikad se ne registruje u Mataruškoj Banji. Sa obronaka Stolova planinskim klancima i jarugama, leti u predvečerje duva povetarac nazvan noćnik.
Područje Mataruške Banje je uglavnom pošteđeno dejstva grada premda je 1988. god. 28. juna zapamćena velika nepogoda praćena gradom veličine dečije pesnice. Najtopliji mesec u Mataruškoj Banji je juli a potom avgust dok su januar i februar najhladniji. Srednja zimska temperatura vazduha po podacima hidrometeorološkog Zavoda iznosi 0,6°C, srednja prolećna temperatura je 11,2° C a letnja 21° C, a srednja temperatura vazduha tokom jeseni je 18° C.

Manastir Studenica

Jedan od najlepših manastira srpske srednjovekovne arhitekture i raškog stila je zadužbina velikog župana Stevana Nemanje. Bogorodičina crkva Studenica građena je od 1183. do 1196. godine, a sačuvane su i Kraljeva crkva i crkva Sv. Nikole. Freske su nastajale u periodu od 1208 do 1209. godine. Oko 1230. godine kralj Radoslav podiže veliku pripratu sa dve bočne kupole. Prisustvo ukrasa na portalima ukazuje na angažman majstora iz južne Italije. Najstarije freske obnavlja 1569. god. srpski slikar Longin koji je doslikao i scene Hristovih muka, strašni sud i Bogorodičino uspenje.
Istovremeno to je i period vrlo intenzivnih kontakata bratstva manastira Studenica sa moskovskom Patrijaršijom u doba vladavine Ivana IV - Groznog.
1313-te godine kralj Milutin izgrađuje crkvu Sv. Joakima i Ane (crkva je poznata kao Kraljeva crkva). Posle Drugog srpskog ustanka knez M. Obrenović podiže kameni zid oko manastira. Taj zid istovremeno otkriva ali i oštećuje temelje solitarnih bogomolja pridodatih glavnom hramu verovatno početkom trinaestog veka.